جمهوری تالش مغان (ایران شمالی)
اعلام این جمهوری واکنشی در برابر ظلم تاریخی به قومیتی بود که حدود پنجاه سال بصورت رسمی از تاریخ حذف شده بودند ، قومی بنام تالش .
از سال 1938 میلادی نام قوم یك و نیم میلیون نفری تالش‌ها بصورت رسمی از کتب و اسناد رسمی اتحاد جماهیر شوروی حذف شد و نام بردن از این قومیت ممنوع اعلام گردید و برای حذف این قوم حکومت شوروی اقدام به عملیاتی سیستماتیک نمود به شامل مهاجرت اجباری ،
نسل کشی و تغییر هویت اجباری بود.
یک نمونه آن سرشماری عمومی سال 1989 بود. در این آمارگیری عمومی برگه‌های صدها‌هزار نفر مردمی كه قومیت خود را تالش نوشته بودند، در عرض دو روز تعویض گردید و در قسمت مربوطه، ملیت آذربایجانی نوشته شد، فقط بعد از اعتراضات مـردم به طور نمادین تعداد تالش‌ها در جمهوری آران و تالش ( آذربایجان ) ، بیست و یك هزار نفر ذكر شده است. یعنی جمعیت یک میلیون نفری تالشان (25%) به کمتر از 1% تقلیل یافت ! (در حالی كه فقط در بعضی از روستاهای تالش، بیش‌تراز این تعداد تالش زندگی می‌كند)1.
همانگونه که بیان شد روش نادرست و غلط و سرکوب تالشان منجر به واکنشی گردید که تاکنون جامعه و مردم جمهوری آران و تالش ( آذربایجان ) درگیر آن می باشند .
الهام محمداف از رهبران تالش این واقعه را بصورت زیر تشریح می نماید2 – ترجمه دکتر عبدلی ، تارنمای تالش شناسی- :
" در اوایل ماه ژوئن سال 1993 در شهر گنجه بـا رهبری « صورت حسین‌اوف» حوادثی رخ داد. اولین كسانی كه در كشور از « صورت حسین‌اوف» جانبداری كردند و به دفاع از او برخاستند. گروهی از نیروهای میهن‌پرست لنكرانی بودند كه راس آن‌ها سرهنگ بازنشسته « علی‌اكرم همت‌اوف» قرار داشت.
یک نمونه آن سرشماری عمومی سال 1989 بود. در این آمارگیری عمومی برگه‌های صدها‌هزار نفر مردمی كه قومیت خود را تالش نوشته بودند، در عرض دو روز تعویض گردید و در قسمت مربوطه، ملیت آذربایجانی نوشته شد، فقط بعد از اعتراضات مـردم به طور نمادین تعداد تالش‌ها در جمهوری آران و تالش ( آذربایجان ) ، بیست و یك هزار نفر ذكر شده است. یعنی جمعیت یک میلیون نفری تالشان (25%) به کمتر از 1% تقلیل یافت ! (در حالی كه فقط در بعضی از روستاهای تالش، بیش‌تراز این تعداد تالش زندگی می‌كند)1.
همانگونه که بیان شد روش نادرست و غلط و سرکوب تالشان منجر به واکنشی گردید که تاکنون جامعه و مردم جمهوری آران و تالش ( آذربایجان ) درگیر آن می باشند .
الهام محمداف از رهبران تالش این واقعه را بصورت زیر تشریح می نماید2 – ترجمه دکتر عبدلی ، تارنمای تالش شناسی- :
" در اوایل ماه ژوئن سال 1993 در شهر گنجه بـا رهبری « صورت حسین‌اوف» حوادثی رخ داد. اولین كسانی كه در كشور از « صورت حسین‌اوف» جانبداری كردند و به دفاع از او برخاستند. گروهی از نیروهای میهن‌پرست لنكرانی بودند كه راس آن‌ها سرهنگ بازنشسته « علی‌اكرم همت‌اوف» قرار داشت.
در بدو امر آن‌ها خواستند كه در میدان مركزی شهر لنكران تجمعی ( میتینگی ) به پشتیبانی از حوادث گنجه برپا كنند، اما حكومت محلی كه نمایندگان جبهه خلق بودند و مـردم از آن‌ها نفرت داشتند، مانع برگزاری میتینگ شدند. « علی‌اكرم همت اوف» بـا طرفداران خود موقتا شهر را ترك نمود در همان حال واحد نظامی «17» كه در شهر لنكران مستقر بود، از همت اوف دفاع كرد و شورای افسران او را به عنوان فرمانده گردان خود انتخاب نمود.
در 15 ژوئن 1993، شورای شهر لنكران در جلسه فوق‌العاده خود نسبت به شهردار سلب اعتماد كرده و اختیارات وی را به « علی‌اكرم همت‌اوف» واگذار كردند به همین شكل مخالفت مردمی و نظامی در شهر لنكران علیه حكومت شكل گرفت.
در 21 ژوئن 1993، رهبری واحد نظامی «17» اطلاعیه‌ای خطاب به مـردم صادر كرد، در این بیانیه آمده بود: « در اوضاع بحرانی كه در نتیجه فقدان حكومت و هرج و مرج در كشور به وجود آمده است واحد نظامی (17) در مقابل مـردم احساس مسئولیت خود را درك كرده و تامین امنیت مـردم مناطق آستارا، لنكران، لریك، یاردیلمی، ماسالی، جلیل‌آباد و بیله‌سوار را بر عهده خود گرفته و در این منطقه جمهوری خود مختار تالش مغان را اعلام می‌كند.» در تـاریخ 4 ژوئیه سال 1993 در شهر لنكران نشستی بـا شركت نمایندگان پارلمانی، وزرا و دیگر مقامات عالی رتبه و روشنفكران سرشناس كه همگی از اهالی تالش مغان بودند برگزار شد.
در این نشست مسائل مربوط به اعلام جمهوری تالش مغان و اوضاعی كه در منطقه به وجود آمده بود مورد مذاكره و بررسی قرار گرفت و بعد در شرایط رضایت بخشی راه‌های پیشبرد امور مربوط به تاسیس جمهوری خود مختار تالش مغان و برقراری نظم و امنیت مشخص شد و در آن نشست بـا در نظر گرفتن وخامت اوضاع سیاسی و اجتماعی تصمیم گرفته شد كه در اسرع وقت مجلس خلق جمهوری تالش مغان تشكیل شود.
در 15 ژوئن 1993، شورای شهر لنكران در جلسه فوق‌العاده خود نسبت به شهردار سلب اعتماد كرده و اختیارات وی را به « علی‌اكرم همت‌اوف» واگذار كردند به همین شكل مخالفت مردمی و نظامی در شهر لنكران علیه حكومت شكل گرفت.
در 21 ژوئن 1993، رهبری واحد نظامی «17» اطلاعیه‌ای خطاب به مـردم صادر كرد، در این بیانیه آمده بود: « در اوضاع بحرانی كه در نتیجه فقدان حكومت و هرج و مرج در كشور به وجود آمده است واحد نظامی (17) در مقابل مـردم احساس مسئولیت خود را درك كرده و تامین امنیت مـردم مناطق آستارا، لنكران، لریك، یاردیلمی، ماسالی، جلیل‌آباد و بیله‌سوار را بر عهده خود گرفته و در این منطقه جمهوری خود مختار تالش مغان را اعلام می‌كند.» در تـاریخ 4 ژوئیه سال 1993 در شهر لنكران نشستی بـا شركت نمایندگان پارلمانی، وزرا و دیگر مقامات عالی رتبه و روشنفكران سرشناس كه همگی از اهالی تالش مغان بودند برگزار شد.
در این نشست مسائل مربوط به اعلام جمهوری تالش مغان و اوضاعی كه در منطقه به وجود آمده بود مورد مذاكره و بررسی قرار گرفت و بعد در شرایط رضایت بخشی راه‌های پیشبرد امور مربوط به تاسیس جمهوری خود مختار تالش مغان و برقراری نظم و امنیت مشخص شد و در آن نشست بـا در نظر گرفتن وخامت اوضاع سیاسی و اجتماعی تصمیم گرفته شد كه در اسرع وقت مجلس خلق جمهوری تالش مغان تشكیل شود.
در 17 اوت، بـا توجه به موانع قابل تصور و غیر قابل تصور، انتخابات خلق جمهوری خود مختاری تالش مغان برگزار شد و از هفت منطقه مذكور 216 نماینده از 250 نماینده انتخاب شده و در مجلس حضور یافتند. در نخستین جلسه به اتفاق آرا ایجاد جمهوری خود مختار تالش مغان در قالب جمهوری آذربایجان را تصویب كردند. و در جلسه بعدی لایحه‌ی تدوین قانون اساسی آن جمهوری تصویب شد و « علی‌اكرم همت‌اوف» به عنوان رئیس جمهور موقت جمهوری خود مختار تالش مغان و « فخرالدین عباس اوف» به عنوان رئیس مجلس خلق انتخاب گردیدند. هم‌چنین ترتیب كار مجلس خلق مشخص شد و كمیسیونی مامور تهیه و تدوین قانون اساسی گردید و رنگ و آرم پرچم جمهوری خود مختار تالش مغان نیز مورد تصویب قرار گرفت و در مدت كوتاهی برای تثبیت اوضاع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و تامین مواد اولیه غذایی مـردم، اقدامات فوری انجام گرفت و برای اولین بار در تـاریخ جمهوری آذربایجان درباره چگونگی انتخاب والی و معاون والی ولایات، اساسنامه‌ای تصویب شد. مجلس خلق روز انتخابات ریاست جمهوری را مشخص كرد. اما تهاجمات حكومت مركزی، بعضی اشتباهات رهبری جمهوری خود مختار تالش مغان، نبود تجربه سیاسی درحد لازم، عدم درك برخی از مـردم از مساله جمهوری خود مختار و ترس مـردم از شخصیت « حیدر علی‌اوف» بر روند امور و اجرای تدابیر اتخاذ شده مجلس خلق تاثیر منفی می‌گذاشت. تـا این كه در تـاریخ 23 اوت سال 1993 بر اثر تهاجم گسترده نیروهای دولتی و خودداری علی‌اكرم همت اوف از درگیری مسلحانه و خونریزی، جمهوری خود مختار تالش مغان ساقط شد و همه رهبران آن رئیس جمهور، وزیر دفاع و غیره و ... بیش‌تر از 20 نفر زندانی شدند و شمار زیادی نیز متواری گردیدند.
طبق مصوبه مجلس ملی جمهوری آذربایجان، دادگاه عالی كشور، فعالیت حزب برابری ملل آذربایجان كه قبلا حزب خلق جمهوری تالش نامیده می‌شد و رهبر ایدئولوژی جمهوری خود مختار تالش مغان و نیروی محركه آن بود و كارمند علمی فرهنگستان علوم آذربایجان « هلال محمداوف» آن را رهبری می‌كرد، متوقف شد. اعضای این حزب تحت تعقیب قرار گرفته و برای رهبر آن حكم پیگرد صادر شد. "
نامه تندنماینده آذری - ایرانی کانادا به طراح جدایی آذربایجان از ایران